زمانی که یک دعوی کیفری علیه شخصی مطرح کنید، شما شاکی هستید، و به آن شخص که از او شکایت می‌کنید، مُشتَکی‌عَنه گفته می شود.
نام های دیگری هم هست که شاید با یکدیگر به اشتباه استفاده شوند مانند محکوم علیه، متهم یا مجرم، که در ادامه بیشتر توضیح خواهیم داد.
شاکی کیست
همانطور که گفته شد شاکی کسی است که علیه شخص یا اشخاص دیگری طرح دعوی کیفری کرده است. و زمانی که دادگاه بدوی (دادگاه اولیه)، حکم صادر کرده و آن حکم به نفع اوست، مَحکومٌ لَه گفته می شود.
[ موضوع مرتبط: محکوم له و محکوم علیه کیست؟ ]
همچنین در ماده 11 قانون آیین دادرسی کیفری گفته شده که اقامه دعوی و درخواست تعقیب متهم با شاکی یا مدعی خصوصی است.(مدعی خصوصی به کسی گفته می شود که به دنبال جبران خسارت و ضرر و زیان ناشی از جرم است.)
بطور مثال در پرونده‌ای اقای الف از اقای ب تحت عنوان ایراد ضرب عمدی میخواهد شکایت کند.(در این مرحله به اقای الف شاکی و به اقای ب مشتکی عنه گفته می شود.
بعد از رسیدگی در دادگاه بدوی، در صورتی که حق با شاکی باشد و مشتکی عنه محکوم شود در همان دادنامه دادگاه بدوی به آقای الف (محکوم له) و به آقای ب (محکوم علیه) می شود.
نقش شاکی در فرایند دادرسی کیفری
حالا که شما متوجه شدید به چه کسی شاکی گفته می شود بهتر است بدانید در مواقعی که جرمی اتفاق می افتد (کیفری) از دو جهت شخصی که آن جرم را انجام داده می تواند تعقیب شود. یکی از جنبه عمومی جرم و دیگری جنبه خصوصی آن جرم.
تعقیب متهم و اقامه دعوی از جهت حیثیت عمومی بر عهده دادستان است. ولی درخواست تعقیب متهم از جهت حیثیت خصوصی با شاکی است. و تعقیب متهم در جرایم قابل گذشت (مثلا توهین به فرد دیگری)، فقط با شکایت شاکی شروع می شود.
مشتکی عنه کیست
این مورد برعکس شاکی است، و مشتکی عنه کسی است که از او شکایت شده ولی هنوز اتهامی نسبت به او ثابت نشده. و در صورت اثبات اتهام نسبت به او در دادگاه بدوی، دیگر او در رای صادر شده، محکوم علیه خطاب می شود.
اما در یک قدم عقب تر در زمانی که از این شخص در دادسرا یا دادگاه، تحقیقات مقدماتی انجام می شود، به وی متهم گفته می شود. و بعد از اینکه در دادگاه بدوی حکم بر محکوم بودن او صادر شد و همچنین حکم قطعی شد دیگر به او مجرم گفته میشود.
حقوق مشتکی‌عنه در قانون
مشتکی عنه فردی است که در یک پرونده کیفری تحت اتهام قرار دارد. این شخص، فارغ از این که گناهکار است یا بی‌گناه، از حقوقی برخوردار است که به او اجازه می‌دهد از خود دفاع کند و از محاکمه‌ای عادلانه برخوردار باشد.
حق دفاع:
یکی از مهم ترین حقوق مشتکی عنه در سیستم قضائی ایران، حق دفاع است. این حق به مشتکی‌عنه این امکان را می دهد که در مقابل اتهامات طرح شده، از خود دفاع کند و دلایل یا شواهدی را که به نفع او هستند ارائه دهد.
متهم می‌تواند در مرحله تحقیقات مقدماتی، یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. این حق باید پیش از شروع تحقیق توسط بازپرس به متهم ابلاغ و تفهیم شود.
حتی اگر تمکن مالی نداشت، دادگاه در صورت احراز عدم تمکن شخص، از بین وکلا، برای متهم، وکیل تعیین می‌نماید که وکیل تسخیری گفته می شود.
حق سکوت:
طبق ماده 197 قانون آیین دادرسی کیفری ، متهم می‌تواند سکوت اختیار کند. در این صورت مراتب امتناع وی از دادن پاسخ یا امضای اظهارات، در صورتمجلس قید می شود.
حق برخورداری از سیستم قضایی بی‌طرف:
در دو ماده در قانون آیین دادرسی کیفری به بی طرفی قاضی و مراجع قضایی سخن گفته شده با این مضمون که مراجع قضائی باید با بی طرفی و استقلال کامل به اتهام انتسابی به اشخاص در کوتاه ترین مهلت ممکن، رسیدگی و تصمیم مقتضی اتخاذ نمایند و از هر اقدامی که باعث ایجاد اختلال یا طولانی شدن فرآیند دادرسی کیفری میشود، جلوگیری کنند.
و همچنین بازپرس باید در کمال بی طرفی و در حدود اختیارات قانونی، تحقیقات را انجام دهد و در کشف اوضاع و احوالی که به نفع یا ضرر متهم است فرق نگذارد. پس در فرایند تحقیقات مقدماتی که توسط بازپرس در دادسرا یا قاضی در دادگاه، صورت می گیرد باید کاملا در کمال بی طرفی، تحقیقات له و علیه متهم را انجام دهند.
این مواد قانونی بر اصول دادرسی منصفانه تاکید دارند و اعلام می‌کنند که شاکی و مشتکی عنه باید از دادرسی بی طرف و قانونی برخوردار باشند.
آثار حقوقی شکایت شاکی بر مشتکی‌عنه
مراحل و نتایج شکایت شاکی می‌تواند آثار متعددی برای مشتکی عنه داشته باشد. برخی از این آثار شامل:
– صدور قرار تامین:
گاهی اوقات به منظور دسترسی به متهم و حضور به موقع، جلوگیری از فرار یا مخفی شدن او و تضمین حقوق بزه دیده برای جبران ضرر و زیان وی، بازپرس پس از تفهیم اتهام و تحقیق لازم، در صورت وجود دلایل کافی، یکی از قرارهای تامین زیر را صادر می کند:
الف – التزام به حضور با قول شرف
ب – التزام به حضور با تعیین وجه التزام
پ – التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با قول شرف
ت – التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با تعیین وجه التزام
ث- التزام به معرفی نوبه ای خود به صورت هفتگی یا ماهانه به مرجع قضایی یا انتظامی با تعیین وجه التزام
ج – التزام مستخدمان رسمی کشوری یا نیروهای مسلح به حضور با تعیین وجه التزام، با موافقت متهم و پس از اخذ تعهد پرداخت از محل حقوق آنان از سوی سازمان مربوط
چ- التزام به عدم خروج از منزل یا محل اقامت تعیین شده با موافقت متهم با تعیین وجه التزام از طریق نظارت با تجهیزات الکترونیکی یا بدون نظارت با این تجهیزات
ح – اخذ کفیل با تعیین وجه الکفاله
خ – اخذ وثیقه اعم از وجه نقد، ضمانت نامه بانکی، مال منقول یا غیر منقول
د – بازداشت موقت با رعایت شرایط مقرر قانونی
– شکایت واهی:
اگر شاکی شکایتی واهی (غیر واقعی)، بدون دلیل و مدرک و به قصد ضرر رساندن به دیگری باشد، مصداق افترا است و طبق قانون مجازات اسلامی مجازات میشود.
قانون آیین دادرسی کیفری
قانون آیین دادرسی کیفری مجموعه مقررات و قواعدی است که برای کشف جرم، تعقیب متهم، تحقیقات مقدماتی، میانجیگری، صلح میان طرفین، نحوه رسیدگی، صدور رای، طرق اعتراض به آراء، اجرای آراء، تعیین وظایف و اختیارات مقامات قضائی و ضابطان دادگستری و رعایت حقوق متهم، بزه دیده و جامعه وضع میشود.
در دعاوی کیفری، طرفین دعوا با این قانون سروکار دارند. یعنی از ابتدایی که شما می خواهید شکایت کنید یا جرمی کشف می شود باید طبق این قانون با آن برخورد شود مگر اینکه در قانون خاص دیگری که فقط برای ان موضوع نوشته شده (مثلا قانون مبارزه با پولشویی)، نحوه دیگری گفته شده باشد.