در پاسخ کوتاه به این سوال که تا چه میزان از اموال را می توان وصیت کرد باید گفت طبق قانون مدنی هر شخص فقط به اندازه یک سوم (ثلث) از مال خود را می تواند وصیت کند و اگر بیشتر از این مقدار باشد درست نیست مگر اینکه وراث آن را تایید کنند. در صورتی که وراث بیشتر از یک نفر باشد و بعضی اجازه دهند که وصیت بیشتر از یک سوم اجرا شود و بعضی قبول نکنند، فقط نسبت به مقداری که اجازه داده اند وصیت بیش از یک سوم صحیح است.
تا چه میزان از اموال را می توان وصیت کرد
ماده قانونی وصیت تا یک سوم که ماده 843 قانون مدنی است درباره اینکه تا چه میزان از اموال را می توان وصیت کرد می گوید:
وصیت به زیاده بر ثلث ترکه نافذ نیست مگر به اجازه وراث و اگر بعض از ورثه اجازه کند فقط نسبت به سهم او نافذ است.
پس منظور از ثلث ترکه یا یک سوم مال، ثلث ار دارای خالص است و به این دلیل است که طبق قانون ایران، وصیت فقط تا میزان یک سوم از دارایی شخص فوت شده صحیح است و شخص وصیت کننده (موصی) بیشتر از این مقدار، اختیار تصرف در دارای خودش را ندارد. زیرا دو سوم دیگر ترکه برای وارثان هست و قانونگذار برای حفظ حقوق بازماندگان، وصیت کننده را از تصرف در دارایی خود بیش از این مقدار جلوگیری کرده است.
چه زمانی دارایی متوفی (شخص فوت شده) خالص است؟ زمانی است که هزینه های کفن و دفن، دیون و واجبات مالی، مالیات و عوارض پرداخت می شود.
نکته مهم در تعیین میزان ثلث دارایی شخص فوت شده زمان فوت او می باشد و نه زمان تنظیم وصیت نامه. و اگر بر ادای واجبات مالی وصیت شده باشد، اجرای آن مقدم بر سایر وصایا است .
برای اینکه بتوان به ثلث ترکه متوفی دسترسی پیدا کرد بعد از فوت او باید 3 مرحله را طی کرد که عبارتند از:
1) تعیین اموال: ابتدا باید اموال دقیق به جا مانده از متوفی مشخص شود. این کار می تواند با توافق بین وراث انجام شود یا در صورت اختلاف بین آن ها یا وجود وارث محجور یا غایب، از طریق دادخواست تحریر ترکه و با مراجعه به کارشناس تحت نظارت دادگاه انجام گیرد.
2) تقویم اموال: تقویم (قیمت گذاری) ترکه و اموال به جا مانده از متوفی می تواند با توافق وراث انجام شود. در صورت بروز اختلاف یا وجود وارث غایب یا محجور این ارزیابی با مراجعه به کارشناس تحت نظارت دادگستری صورت می گیرد.
3) کسر دیون ترکه: پس از مشخص شدن اموال و ارزیابی آن‌ها، باید بدهی‌ها و دیون متوفی، هزینه‌های کفن و دفن، و همچنین هزینه‌های مربوط به حفظ، اداره، تصفیه و تقسیم ترکه از آن کسر شود. سپس، ثلث (یک سوم) از باقیمانده محاسبه می‌گردد.
وصیت بیشتر از ثلث اموال
هرچند موصی (فرد وصیت‌کننده) می تواند نسبت به تمام اموال و دارایی هایش وصیت کند اما با توجه به قانون محدودیت هایی وجود دارد و در انتها این وراث هستند که بایید وصیت بیشتر از یک سوم دارایی متوفی را تنفیذ (تایید) کنند تا نسبت به مازاد ثلث اموال، وصیت صحیح باشد. به عبارت دیگر اگر فرد فوت شده بیش از یک سوم اموال خود را وصیت کرده باشد، وراث حق دارند آن را بپذیرند یا رد کنند. این سازوکار قانونی برای حفظ حقوق وراث در نظر گرفته شده است.
در صورتی که وراث وصیت بیش از یک سوم را رد کنند، وصیت تنها تا سقف یک سوم اموال متوفی اجرا می‌شود. اما اگر همه وراث با آن موافقت کنند، وصیت به طور کامل اجرا خواهد شد. اگر برخی از وراث وصیت مازاد بر ثلث را نپذیرند، آن مقدار مازاد تنها از سهم‌الارث وراثی که با آن موافقت کرده‌اند، کسر خواهد شد.
فرض کنید دارایی فرد فوت شده 9 میلیارد تومان باشد. وصیت تا سقف یک سوم (3 میلیارد تومان)، نیاز به رضایت وراث ندارد. اما اگر وصیت، مثلاً 5 میلیارد تومان باشد، 2 میلیارد تومان مازاد بر ثلث، در واقع سهم قانونی وراث است. در این حالت، هر یک از وراث که با وصیت مازاد موافقت کند، در واقع از سهم‌الارث خود برای اجرای وصیت می گذرد.
لازم به ذکر است که محدودیت وصیت به یک سوم اموال، یک استثنا وجود دارد که اگر وصیت کننده هیچ وارثی نداشته باشد، می‌تواند بر کل اموال خود وصیت کند و اگر وصیت نکند، در صورت نبودن وارث، حکومت مامور اداره ترکه است. بنابراین کسی که وارث سببی یا نسبی ندارد می تواند نسبت به تمام ترکه وصیت کند زیرا هدف اصلی قانونگذار از محدود کردن وصیت به یک سوم دارایی، حفظ حقوق وراث است و در شرایط نبود وارث، این محدودیت موضوعیتی ندارد و فرد می‌تواند هرگونه که بخواهد اموال خود را تعیین تکلیف کند.
