خیار تخلف از شرط حقی است که به مشروط له (شخصی که شرط به نفع او تعیین شده است) اجازه میدهد در صورت نقض یا عدم اجرای شرط مندرج در قرارداد ، معامله را فسخ کند. این خیار در شرایطی اعمال می شود که یکی از شروط سه گانه (شرط صفت، شرط نتیجه، یا شرط فعل) که در ماده 234 قانون مدنی تعریف شده اند ، رعایت نشود. برای مثال، اگر وصفی خاص در مورد معامله تضمین شده باشد و خلاف آن ثابت شود یا مشروط علیه از انجام تعهدات خود سر باز زند ، مشروط له میتواند از این حق برای فسخ قرارداد استفاده کند . این حق از نوع حقوق مالی بوده و قابل اسقاط است، اما اسقاط آن به معنای بی اعتبار شدن شرط نیست.
هر چند عقد بیع نیز مانند عقود دیگر ممکن است مطلق یا مشروط باشد ولی عقود از جمله عقد بیع در بیشتر موارد به صورت مشروط منعقد می شوند. بنابراین خریدار و فروشنده، عقد بیع را حسب مورد با شرایط متناسب و مورد پسند خویش منعقد می کنند.
مهم ترین این شرایط عبارتند از: شرط فعل، شرط صفت، شرط نتیجه و شرط خیار. با شرط خیار ضمن عقد بیع برای بایع یا مشتری یا ثالث خیار ایجاید می شود ولی ضمانت اجرای تخلف از شرط (صفت، فعل و نتیجه) حسب مورد متفاوت است.
ماده 234 قانون مدنی:
شرط بر سه قسم است:
۱ – شرط صفت.
۲ – شرط نتیجه.
۳- شرط فعل اثباتاً یا نفیاً.
شرط صفت عبارت است از شرط راجعه به کیفیت یا کمیت مورد معامله.
شرط نتیجه آن است که تحقق امری در خارج شرط شود.
شرط فعل آن است که اقدام یا عدم اقدام به فعلی بر یکی از متعاملین یا بر شخص خارجی شرط شود.
خیار تخلف از شرط
خیار تخلف از شرط، همانطور که در ماده ۲۳۴ قانون مدنی ذکر شده، یک حق فسخ است که ناشی از شرط و توافق طرفین است. این خیار زمانی به وجود می‌آید که متعهد از انجام شرطی که در قرارداد ذکر شده است امتناع ورزد. به عبارت دیگر، خیار تخلف از شرط زمانی اعمال می‌شود که تخلف از شرط صورت گرفته باشد و متعهد به شرط عمل نکند. به طور کلی، این خیار حقی است که به مشروط له داده می‌شود تا در صورت عدم انجام شرط، بتواند قرارداد را فسخ کند.
شرطی که در قرارداد ذکر می شود می تواند شرط صفت یا شرط فعل یا نتیجه باشد. شرط صفت ناظر به ویژگی های فرعی و غیر جوهری مورد معامله است و تخلف از این شروط موجب حق فسخ برای مشروط له می شود. اما تخلف از شروط اساسی و جوهری منجر به بطلان عقد می شود نه فسخ آن. در مورد شرط فعل، اگر مشروط علیه از انجام شرط امتناع کند، مشروط له ابتدا حق دارد او را به انجام شرط اجبار کند و در صورت عدم امکان اجبار، حق فسخ قرارداد را خواهد داشت. در خصوص شرط نتیجه هم، در صورت تخلف، مشروط له حق فسخ معامله اصلی را خواهد داشت.
در صورت تخلف از شرط فعل یا نتیجه، ابتدا باید تلاش شود تا مشروط علیه را به انجام شرط مجبور کرد. اگر اجبار ممکن نبود و امکان انجام مفاد شرط توسط شخص ثالث با هزینه مشروط علیه وجود داشت، باید به این روش اقدام شود. در نهایت، اگر هیچ یک از این راه ها ممکن نبود، مشروط له حق فسخ معامله اصلی را پیدا می‌کند. خیار تخلف از شرط مانند سایر خیارات یک حق است و نه حکم و مبنای این خیار بر اساس نظر فقهای عامه، قاعده لاضرر می باشد.
اشتباه در معاملات
اشتباهات در عقد می تواند باعث 3 مورد شود: اشتباه مانع یا اشتباه مبطل عقد (اشتباهی که عقد را باطل می کند)، اشتباهی که در وضعیت عقد بی تاثیر است و اشتباهاتی که موجب حق فسخ میشوند.
اشتباه در جهت (هدف یا علت)، اشتباه در انگیزه های خاص یکی از طرفین ، در صورتی که در عقد شرط شود، و در صورت تخلف، اشتباه کننده، حق فسخ دارد که این حق فسخ ناشی از خیار تخلف از شرط است.
فوریت خیار تخلف از شرط صفت در نکاح
طبق ماده 1131 قانون مدنی، خیار فسخ فوری است و، اگر طرفی که حق فسخ دارد بعد از اطلاع به علت فسخ، نکاح را فسخ نکند، خیار او ساقط می شود، به شرط این که علم به حق فسخ و فوریت آن داشته باشد، تشخیص مدتی که برای امکان استفاده از خیار لازم بوده بنظر عرف و عادت است
ماده ۱۱۳۱ تفاوتی بین خیارات مختلف نگذارده و با توجه به استثنایی بودن فسخ نکاح و مصلحت خانواده که نباید متزلزل بماند، میتوان گفت که خیار تخلف از شرط صفت هم در مبحث نکاح فوری است و فرقی از این لحاظ بین خیار مذکور و خیار تدلیس و خیار عیب نیست.
