اصل برائت، به عنوان یکی از بنیادی‌ترین اصول حقوقی، ریشه در آموزه های دینی، قانونی و اخلاقی دارد و در نظام دادرسی کیفری به عنوان سنگ بنای عدالت قضایی شناخته می شود. این اصل تضمین میکند که هیچ فردی مجرم تلقی نمیشود مگر اینکه جرم او در یک فرآیند دادرسی عادلانه و بر اساس دلایل معتبر قانونی ثابت شود. از این رو، اصل برائت نه تنها حقوق و آزادی های فردی را محافظت می کند، بلکه چارچوبی برای جلوگیری از اعمال محدودیت های خودسرانه و حفظ کرامت انسانی ارائه می دهد.
اصل برائت در قانون آیین دادرسی کیفری
سنگ بنای دادرسی کیفری اصل برائت یا فرض بی گناهی است، زیرا قانون آیین دادرسی کیفری مجموعه قواعد و ترتیباتی است که باید خلاف اصل برائت یعنی مجرمیت متهم به اثبات برسد. به این معنی که تا مجرمیت به اثبات نرسیده باشد همچنان سایه اصل برائت بر متهم حاکمیت دارد.
طبق ماده 4 قانون آیین دادرسی کیفری:
اصل، برائت است. هرگونه اقدام محدود کننده، سالب آزادی و ورود به حریم خصوصی اشخاص جز به حکم قانون و با رعایت مقررات و تحت نظارت مقام قضائی مجاز نیست و در هر صورت این اقدامات نباید به گونه ای اعمال شود که به کرامت و حیثیت اشخاص آسیب وارد کند.
آثار اصل برائت
اصل برائت برای متهم دارای آثار متعددی است که مهمترین اثر و نتیجه آن این است که بار اثبات اتهام به عهده دادستان یا شاکی است. بنابراین در صورت عدم ارائه دلیل اثبات کننده اتهام، فرض بر بی گناهی متهم است. علاوه بر این، اصل برائت ایجاب می کند که تمام محدودیت ها و الزامات قانونی در مورد متهم از جمله بازداشت شدن در حین رسیدگی، دخالت در حریم خصوصی و … در صورتی اعمال شود که دلیل کافی برای توجه اتهام به متهم وجود داشته باشد. در غیر این صورت طبق اصل برائت اعمال هرگونه محدودیت ممنوع است.
بنابراین آثار اصل برائت تنها مربوط به زمان صدور رای نهایی نیست بلکه تمام فرایند دادرسی در سایه آن اعمال می شود.
اصل برائت در تفسیر قوانین
در تفسیر قانون نیز رعایت اصل برائت از الزامات تفسیر صحیح قوانین محسوب می شود. برای مثال در تعیین مصداق عنوان مجرمانه یعنی جرم بودن یا نبودن یک مصداق خاص، اصل برائت حکم می کند که قائل به عدم وصف مجرمانه شویم. اصل تفسیر مضیق در امور کیفری از نتایج اصل برائت است.
اصل برائت در قانون اساسی
طبق قانون اساسی ایران و سایر اسناد بین المللی اصل برائت یا فرض بی گناهی مورد تاکید قرار گرفته است.
– اصل 37 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران:
اصل، برائت است و هیچ‌کس از نظر قانون مجرم شناخته نمیشود، مگر این که جرم او در دادگاه صالح ثابت گردد.
– ماده 11 اعلامیه جهانی حقوق بشر:
1- هر کس به بزه‌کاری متهم شده باشد بی‌گناه محسوب خواهد شد تا وقتی که در جریان یک دعوای عمومی که در آن کلیه تضمین‌ها‌ی لازم برای دفاع از او تامین شده باشد، تقصیر او قانونا محرز گردد.
2- هیچ کس برای انجام یا عدم انجام عملی که در موقع ارتکاب، آن عمل به موجب حقوق ملی یا بین‌المللی جرم شناخته نمی‌شده است محکوم نخواهد شد. به همین طریق هیچ مجازاتی شدیدتر از آنچه که در موقع ارتکاب جرم بدان تعلق می‌گرفت درباره احدی اعمال نخواهد شد.
– بند 2 ماده 14 میثاق حقوق مدنی و سیاسی:
هر کس به ارتکاب جرمی‌متهم شده باشد حق دارد بی‌گناه فرض شود تا این که مقصر بودن او بر طبق قانون محرز بشود.
اصل برائت در قرآن
آیات برائت، آیاتی است که به آن‌ها بر برائت شرعی استدلال شده است، مانند:
+ آیه 15 سوره اسراء
وَ ما کُنّا مُعَذِّبِینَ حَتّی نَبْعَثَ رَسُولاً
«ما کسی را عذاب نمی‌کنیم، مگر آنکه قبل از آن رسولی بفرستیم».
+ آیه 7 سوره طلاق
لا یُکَلِّفُ اللهُ نَفْساً إِلاّ ما آتاها
«خداوند کسی را مکلف به تکلیفی نمی‌کند، مگر آنکه آن تکلیف را به او برساند»
+ آیه 115 سوره توبه
وَ ما کانَ اللهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ
«خداوند قومی را پس از آنکه هدایت کرد گمراه نمی‌سازد مگر آنکه چیزی را که باید از آن پروا کنند برایشان بیان کرده باشد».
اصل برائت در فقه
اصل برائت در حقوق اسلام در قالب قواعد متعددی مثل قاعده درا، اصاله الاباحه و قاعده برائت عقلی مطرح است.
قاعده درا یا درء
قاعدهٔ دَرْء یکی از قواعد فقهی است که به‌طور کامل با عبارت «تُدْرَءُ الحُدودُ بالشُّبُهات» یا «الحدودُ تُدرَءُ بالشُّبُهات» شناخته میشود. واژهٔ درا در لغت به معنای دور کردن و دفع کردن است.
اصاله الاباحه یا اصل اباحه
اصل اباحه یکی از اصول فقهی در اسلام است که بیان میکند هر کاری که دلیلی برای حرمت یا ممنوعیت آن وجود نداشته باشد، جایز و حلال است. به عبارت دیگر، هر چیزی که ممنوعیت یا حرمت آن ثابت نشده باشد، مباح و مجاز تلقی میشود. این اصل به‌ویژه در مواردی کاربرد دارد که نص صریحی در قرآن یا سنت درباره آن وجود ندارد.
این اصل مبنای آزادی و جواز در امور مختلف زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است، مگر آنکه خلاف آن ثابت شود.
برائت عقلی
برائت عقلی به این معنی است که از دیدگاه عقل، مجازات کردن کسی که به او درباره یک وظیفه یا تکلیف اطلاع داده نشده باشد، ناعادلانه و نادرست است. به عبارت دیگر، اگر کسی از یک تکلیف آگاه نباشد، نباید به خاطر عدم انجام آن مجازات شود. این نوع برائت بر اساس قاعده قبح عقاب بلابیان است که طبق آن، مجازات بدون آگاهی از وظیفه، ناپسند است.
